Lâu nay, cá mập thường bị văn hóa đại chúng khắc họa như những kẻ săn mồi đáng sợ, nhưng thực tế chúng không phải là những quái vật bước ra từ Hollywood. Đây là một nhóm cá săn mồi đa dạng, với bộ khung không phải làm từ xương mà từ sụn – một loại mô linh hoạt và nhẹ hơn.
Cá mập đã ngự trị đại dương từ rất lâu trước khi khủng long xuất hiện trên Trái Đất và giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái biển. Trên thực tế, con người là mối đe dọa lớn hơn đối với cá mập, chứ không phải ngược lại.
Cá mập sinh sống ở đâu?
Cá mập được tìm thấy ở mọi đại dương trên Trái Đất, trong các môi trường sống từ những rạn san hô rực rỡ cho đến dưới lớp băng giá ở Bắc Cực. Các loài như cá mập kitefin phát sáng thậm chí còn sống ở "vùng chạng vạng" sâu thẳm của đại dương, nơi ánh sáng hầu như không thể xuyên tới.
Một số loài cá mập di cư quãng đường rất xa để tìm thức ăn và bạn tình. Những thay đổi nhiệt độ theo mùa và nhu cầu tìm nơi sinh sản cũng thúc đẩy các cuộc di chuyển này. Sử dụng công nghệ theo dõi GPS, các nhà khoa học phát hiện rằng cá mập trắng lớn có thể hành trình tới 2.500 dặm (4.000 km) từ bờ biển California để tìm kiếm khu vực kiếm ăn. Đó là khoảng cách tương đương từ Los Angeles đến Thành phố New York.
Nhiều loài cá mập cũng di chuyển lên xuống trong nước để tìm thức ăn tốt hơn và nhiệt độ thoải mái hơn. Những chuyến đi theo chiều dọc này thường dao động từ 30 đến 300 feet (9 đến 90 mét). Tuy nhiên, cá mập xanh có thể lặn sâu tới 1.900 feet (600 mét) mỗi ngày từ mặt nước, có lẽ để săn mồi ở vùng biển sâu.
Các nhà sinh vật học đã tìm thấy cá mập ở một số địa điểm bất ngờ. Hai loài cá mập sống tại Kavachi, một ngọn núi lửa dưới biển ở Nam Thái Bình Dương, nơi được mệnh danh là "Sharkano". Cá mập đầu búa và cá mập lụa sinh sống trong vùng nước nóng và axit của ngọn núi lửa này, nơi đã phun trào vào năm 2022. Nhiều cá mập cũng chọn nơi trú ngụ gần các thành phố lớn. Các nhà khoa học phát hiện rằng cá mập bò, cá mập y tá và cá mập đầu búa phân chia thời gian giữa bờ biển ồn ào, ô nhiễm của Miami và những môi trường tự nhiên hơn.
Cá mập ăn gì?
Mặc dù hầu hết cá mập là động vật ăn thịt, chúng ăn nhiều hơn chỉ là thịt. Những bữa ăn bất ngờ của cá mập bao gồm cỏ biển, thứ có thể chiếm hơn nửa khẩu phần ăn của cá mập bonnethead. Các nhà khoa học từng cho những con cá mập đầu búa nhỏ này ăn "những cuộn sushi nhỏ" làm từ cỏ biển. Chúng có thể tiêu hóa rau củ gần tương đương với rùa biển.
Cá mập ăn mọi thứ từ sinh vật phù du nhỏ bé đến các con mồi lớn hơn nhiều, bao gồm cua và các loài giáp xác khác, cá, và các động vật có vú biển to lớn như hải cẩu. Các nhà nghiên cứu thậm chí còn tìm thấy mỏ của hai con mực khổng lồ trong bụng một con cá mập xanh. Chế độ ăn của cá mập cũng có thể thay đổi theo suốt cuộc đời chúng. Trong khi cá mập trắng non sống sót nhờ mực và cá đuối nhỏ, cá mập trắng trưởng thành ăn hải cẩu, sư tử biển, cá heo và xác cá voi.
Các loài cá mập khác nhau sử dụng chiến lược săn mồi khác nhau. Giống như nhiều loài cá voi thực sự, cá mập voi lọc thức ăn, hút sinh vật phù du nhỏ bé từ tới 400.000 gallon (1,5 triệu lít) nước được lọc mỗi giờ. Cá mập cưa dùng mõm để cào các sinh vật từ đáy biển, trong khi cá mập cookiecutter cắn những miếng tròn từ cá voi và các sinh vật lớn khác. Cá mập kiếm ăn dưới đáy, như cá mập thảm và cá mập y tá, dùng môi và miệng mạnh mẽ để hút con mồi ra khỏi nơi ẩn nấp. Ngay cả cá mập trắng đáng sợ cũng có thể làm điều này.
Có bao nhiêu loài cá mập?
Hiện nay có khoảng 500 loài cá mập, và chúng rất đa dạng về kích thước, hình dạng và màu sắc. Bạn có thể bỏ con cá mập nhỏ nhất còn sống, cá mập lồng đèn lùn, vào túi quần, trong khi "người khổng lồ hiền lành" cá mập voi có thể dài hơn một chiếc xe buýt trường học cỡ lớn.
Cá mập trắng lớn — loài cá săn mồi lớn nhất thế giới — nổi tiếng từ bộ phim "Hàm" năm 1975. Cá mập trắng cái phát triển đến độ dài trung bình từ 15 đến 16 feet (4,6 đến 4,9 mét), trong khi con đực đạt 11 đến 13 feet (3,4 đến 4 mét). Lực cắn của cá mập trắng mạnh gấp ba lần so với sư tử châu Phi lớn.
Nhưng cá mập thời tiền sử khiến ngay cả cá mập trắng cũng trông nhỏ bé. Một trong những loài săn mồi đỉnh cao lớn nhất Trái Đất, megalodon khổng lồ, là tổ tiên của cá mập ngày nay. Megalodon sống từ 23 triệu đến 4 triệu năm trước và dài tới 65 feet (20 mét). Một bộ phim tài liệu giả từng gợi ý rằng loài cá khổng lồ này vẫn tồn tại đến ngày nay, nhưng hãy yên tâm: Các nhà khoa học khẳng định không còn "meg" nào sống sót.
Cá mập cũng có nhiều hình dạng khác nhau, từ thiết kế hình ngư lôi nhanh nhẹn của cá mập trắng đến mõm dài đầy răng của cá mập cưa. Cá mập yêu tinh trông kỳ lạ thậm chí có thân mềm nhũn và mõm hình xẻng nằm trên miệng có thể thu vào. Da cá mập cũng tạo nên một cầu vồng màu sắc. Ví dụ, một con cá mập yêu tinh biển sâu được nhóm từ Bảo tàng Úc phát hiện vào năm 2015 có màu hồng tươi.
Các nhà khoa học vẫn đang khám phá các loài cá mập mới. Thực tế, cá mập kitefin phát sáng trong bóng tối — loài động vật có xương sống phát sáng lớn nhất — chỉ vừa được phát hiện vào năm 2021.
Cá mập sinh sản như thế nào?
Cá mập phát triển và trưởng thành chậm. Chúng cũng tập trung vào việc nuôi dưỡng chỉ một vài con non thay vì đẻ hàng trăm quả trứng có khả năng không sống sót.
Thay vì dương vật, cá mập đực sử dụng hai cái kẹp để đưa tinh trùng vào con cái. Và khoảng 15 loài cá mập có thể sinh con mà không cần con đực, với con cái tự thụ tinh trứng. Đây được gọi là parthenogenesis, hay "sinh sản vô tính".
Cá mập có đang bị đe dọa không?
Hoạt động của con người đã đặt cá mập vào tình trạng nguy hiểm nghiêm trọng. Do đánh bắt quá mức, một phần ba cá mập và các sinh vật liên quan đang có nguy cơ tuyệt chủng, và việc đánh bắt giết chết khoảng 80 triệu con cá mập mỗi năm. Nhiều cá mập chết khi các tàu đánh bắt loại cá khác vô tình bắt chúng vào lưới.
Con người cũng săn cá mập để lấy thịt, dầu và sụn — nhưng hầu hết thợ săn nhắm đến vây của chúng. Súp vây cá mập, được coi là món ngon ở một số quốc gia, có thể có giá tới 100 đô la mỗi bát.
Vì cá mập dành nhiều thời gian để nuôi dưỡng một vài con non, mỗi cái chết ảnh hưởng mạnh mẽ hơn đến quần thể cá mập so với các loài cá khác.
Và những quần thể cá mập suy giảm này gây hại cho hệ sinh thái, vì những loài săn mồi đỉnh cao này giữ cân bằng cho mạng lưới thức ăn. Cá mập giúp duy trì quần thể cá khỏe mạnh bằng cách loại bỏ những con vật yếu và bệnh. Chúng cũng có thể giúp duy trì mức oxy khỏe mạnh trong đại dương bằng cách săn những loài cá ăn sinh vật phù du sản xuất oxy.
Nếu quần thể cá mập suy giảm, hiệu ứng dây chuyền có thể quay lại ảnh hưởng đến chúng ta. Hàng tỷ con người phụ thuộc vào các hệ sinh thái này để có thức ăn và thu nhập.
Một số chính phủ và tổ chức quốc tế đã thực hiện các bước để bảo vệ cá mập. Vào năm 2009, Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế kêu gọi các chính phủ thế giới ban hành quy định để đảm bảo ngành đánh bắt cá bảo vệ cá mập tốt hơn. Việc cắt vây cá mập — nơi vây của cá mập bị cắt bỏ và phần còn lại của cơ thể bị ném lại biển — đã bị cấm ở Mỹ. Ở một số bang, việc bán hoặc thậm chí sở hữu vây cá mập là bất hợp pháp. Chính phủ Trung Quốc đã ngừng phục vụ súp vây cá mập tại các buổi tiệc quốc gia vào năm 2014.
Thật không may, nỗi sợ hãi của con người đối với cá mập đang cản trở việc bảo tồn. Nhưng thường thì nỗi sợ đó là phi lý và bị thổi phồng quá mức. Trong cuốn sách về bảo tồn cá mập, nhà sinh vật học biển David Shiffman chỉ ra rằng ô tô, máy cắt cỏ và máy nướng bánh mì đều giết chết nhiều người mỗi năm hơn cá mập.
Biên dịch: Hà Linh
