Bí ẩn nghi lễ chặt đầu thời kỳ đồ sắt
Vì sao một số người trên bán đảo Iberia thời tiền sử lại bị chặt đầu và đóng đinh sắt vào hộp sọ? Nghi thức này mang ý nghĩa gì? Câu hỏi này đã khiến giới khảo cổ trăn trở suốt nhiều nămcó thể vừa là một hình thức răn đe kẻ thù, vừa thể hiện sự tôn kính với tổ tiên. Mới đây, một nghiên cứu cung cấp những manh mối quan trọng, cho thấy nghi thức này có thể vừa là cách thị uy kẻ thù, vừa thể hiện sự tôn kính với tổ tiên.
Được công bố trên Journal of Archaeological Science: Reports số tháng 4/2025, nghiên cứu này không chỉ làm sáng tỏ ý nghĩa của nghi lễ chặt đầu mà còn góp phần phác họa nên bức tranh về sự dịch cư của các cộng đồng thời kỳ đồ sắt tại đông bắc bán đảo Iberia – ngày nay thuộc Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha.
Nghi thức chặt đầu và đóng đinh vào hộp sọ
Trong thế giới Iberia thời kỳ đồ sắt, việc xử lý thi thể sau khi chết thường gắn liền với các nghi lễ mang tính biểu tượng. Tuy nhiên, phần lớn bằng chứng khảo cổ về các nghi thức này rất hạn chế do hầu hết thi thể khi đó đều được hỏa táng. Chính vì vậy, những hộp sọ bị chặt đầu và đóng đinh sắt trở thành một trong số ít dấu vết giúp các nhà nghiên cứu tìm hiểu về tang lễ và tín ngưỡng của người Iberia cổ đại.
Các hộp sọ này thường được trưng bày công khai, có thể là để tôn vinh người đã khuất hoặc để răn đe kẻ thù. Một số hộp sọ được khai quật vẫn còn nguyên chiếc đinh găm chặt vào xương, cho thấy đây là một nghi thức có chủ ý. Trong nhiều năm, các nhà khảo cổ đã tranh luận liệu đây có phải là chiến lợi phẩm chiến tranh, biểu tượng của quyền lực, hay một phong tục tang lễ đặc biệt.
Nhà khảo cổ Rubén de la Fuente-Seoane từ Đại học Tự trị Barcelona (Tây Ban Nha), đồng tác giả nghiên cứu, cho biết:
“Những giả thuyết xoay quanh nghi lễ này trước đây chủ yếu dựa trên các nguồn tài liệu dân tộc học, nhưng chưa có nghiên cứu nào phân tích sâu mối quan hệ giữa những cá nhân này với khu vực họ sinh sống.”
Bảy hộp sọ kể chuyện quá khứ
Trong nghiên cứu lần này, nhóm khảo cổ đã phân tích bảy hộp sọ bị đóng đinh có niên đại từ thiên niên kỷ cuối cùng trước Công nguyên. Những hộp sọ này, thuộc về nam giới, được phát hiện tại hai địa điểm khảo cổ thời kỳ đồ sắt: Ullastret (cách Barcelona khoảng 135 km về phía bắc) và Puig Castellar (cách Barcelona khoảng 96 km). Cả hai địa điểm này đều từng là khu định cư lớn trước khi bị bỏ hoang vào cuối thế kỷ III TCN khi người La Mã mở rộng lãnh thổ.
Tại Ullastret, hai hộp sọ được tìm thấy ngay giữa một con phố trong khu đô thị cổ, cho thấy nhiều khả năng chúng từng được trưng bày trên tường nhà hoặc cổng vào để tôn vinh những cá nhân quan trọng trong cộng đồng. Trong khi đó, một hộp sọ khác, có dấu hiệu thuộc về một người ngoại lai, lại được phát hiện bên ngoài tường thành – có thể là chiến lợi phẩm từ một cuộc xung đột.
“Những phát hiện này cho thấy không phải ai cũng bị chọn để thực hiện nghi lễ này. Có vẻ như nghi thức này chủ yếu áp dụng cho nam giới, nhưng địa vị xã hội và nguồn gốc xuất thân của họ có thể khác nhau,” de la Fuente-Seoane cho biết.
Nghi lễ của người bản địa hay số phận của kẻ ngoại lai?
Để làm rõ hơn về danh tính của những cá nhân này, nhóm nghiên cứu đã tiến hành phân tích đồng vị stronti và oxy trong men răng – một kỹ thuật giúp xác định chế độ ăn uống và nguồn gốc địa lý của người cổ đại. Đồng thời, họ cũng thu thập mẫu đất và thực vật xung quanh các địa điểm khảo cổ để so sánh với dữ liệu từ men răng, từ đó xác định xem những người này có phải cư dân địa phương hay không.
Phân tích cho thấy ba trong số bốn cá nhân được tìm thấy tại Puig Castellar nhiều khả năng không phải là người bản địa. Trong khi đó, ở Ullastret có sự pha trộn giữa nhóm người địa phương và ngoại lai.
“Nghi thức này dường như không chỉ áp dụng cho các chiến binh hay kẻ thù bị bắt giữ, mà còn có thể liên quan đến những cá nhân có địa vị trong cộng đồng,” nhóm nghiên cứu nhận định.
Một nghi lễ phức tạp hơn dự kiến
Nghiên cứu mới đã cung cấp những bằng chứng quan trọng về cách con người thời tiền sử di chuyển trong khu vực đông bắc Bán đảo Iberia vào Thời đại Đồ Sắt, đồng thời mang đến góc nhìn mới về tính lãnh thổ của các cộng đồng thời kỳ này.
Trước đây, các nghiên cứu đã chỉ ra sự khác biệt rõ rệt trong cách các xã hội cổ đại khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên. Nhờ phân tích hộp sọ được tìm thấy tại Puig Castellar và Ullastret, nhóm nghiên cứu đã xác định được những mô hình di cư và giá trị văn hóa khác nhau giữa các cộng đồng. Ngoài ra, dữ liệu về thảm thực vật còn cho thấy mỗi địa điểm có cách quản lý tài nguyên riêng biệt.
“Sự khác biệt này phản ánh một xã hội năng động và phức tạp với những mối tương tác quan trọng cả trong nội bộ lẫn với bên ngoài,” de la Fuente-Seoane cho biết. “Nghiên cứu của chúng tôi là bước tiếp cận đầu tiên đối với vấn đề khảo cổ học này, áp dụng một phương pháp đang cách mạng hóa cách chúng ta tìm hiểu về sự di chuyển trong quá khứ. Đồng thời, phát hiện này cũng cho thấy rằng tiêu chí lựa chọn cá nhân cho nghi lễ chặt đầu có thể phức tạp hơn nhiều so với những giả thuyết trước đây.”
Laura Baisas: Là một nhà báo khoa học của Popular Science (PopSci). Bài viết được đăng tải trên PopSci vào ngày 25/2/2025.
Popular Science là một trong những tạp chí khoa học đại chúng lâu đời và có tầm ảnh hưởng nhất thế giới, ra đời vào năm 1872 tại Hoa Kỳ. Tạp chí này chuyên cung cấp thông tin về các thành tựu khoa học, công nghệ, và đổi mới sáng tạo theo cách dễ hiểu, hấp dẫn đối với công chúng.
