Phát hiện mới về nghĩa trang hoàng gia Mesopotamian cổ đại 4.800 năm tuổi tại Thổ Nhĩ Kỳ đang làm dấy lên những câu hỏi mới về sự chuyển biến từ xã hội bình đẳng sang các cấu trúc giai cấp trong thời kỳ đồ đồng.
Các nhà khoa học vừa công bố một nghiên cứu mới trên Tạp chí Khảo cổ học Cambridge (17/3) cho thấy rằng, trong các nền văn minh cổ đại, việc hiến tế con người là một phần của các nghi lễ. Mặc dù vẫn cần thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về các chi tiết, nhưng kết quả này đã giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về cách mà sự bất bình đẳng xã hội hình thành từ thời xa xưa.
Tại Başur Höyük, một khu định cư cổ có từ khoảng 3300 năm trước Công nguyên, nằm ở tỉnh Siirt, miền Đông Thổ Nhĩ Kỳ, các nhà khảo cổ đã tìm thấy một khu mộ hoàng gia cực kỳ lâu đời. Điều đáng nói là, những gì họ phát hiện được ở đây hoàn toàn khác so với những gì các chuyên gia từng biết về nền văn minh Lưỡng Hà cổ đại, khiến họ vô cùng ngạc nhiên.
Điều khiến các nhà khảo cổ ngạc nhiên nhất là vị trí của Başur Höyük. Nơi này chỉ là một khu vực nhỏ, nằm ở rìa của xã hội thời đồ đồng, chứ không phải là trung tâm văn hóa lớn. Vậy mà, khi khai quật các ngôi mộ ở đây, họ lại tìm thấy rất nhiều đồ vật giá trị như vàng, bạc, dao găm đồng và mũi giáo. Những thứ này thường chỉ thấy ở các thành phố lớn, chứ không phải ở những vùng xa xôi như vậy. Phát hiện này cho thấy rằng, giới quý tộc và chiến binh ở đây có thể đã tiếp cận được những tài sản xa xỉ, điều này hoàn toàn khác với những gì chúng ta từng nghĩ về khu vực này trước đây.
Không chỉ có những đồ vật quý giá, các nhà khảo cổ còn tìm thấy bằng chứng rõ ràng về việc hiến tế con người tại Arslantepe, một cung điện cổ ở vùng Malatya, Thổ Nhĩ Kỳ. Các nạn nhân chủ yếu là những cô gái trẻ, tuổi từ 12 đến 16, mặc quần áo làm từ những vật liệu lạ, không phải đồ địa phương. Họ được chôn cất trong những căn phòng riêng biệt, điều này cho thấy sự phân biệt thứ bậc rõ ràng trong xã hội thời đó.
Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cũng nhấn mạnh rằng chúng ta vẫn còn rất nhiều điều chưa biết về những nền văn hóa này. Họ nói rằng, 'Chúng ta có thể dễ dàng đoán già đoán non về việc có những hội chiến binh nam hay những nhóm người gia nhập hội kín trong xã hội, nhưng thực tế là, các nghiên cứu hiện tại vẫn chưa tìm ra mối liên hệ rõ ràng nào giữa giới tính của những người bị hiến tế và vị trí chôn cất của họ.
Một giả thuyết khác cho rằng, những người bị hiến tế có thể là những nhân vật quan trọng trong xã hội. Các nhà nghiên cứu suy đoán rằng, các vị vua quyền lực và các dòng dõi hoàng gia có thể đã xuất hiện từ những nghi lễ của giới trẻ trong một xã hội mà các tầng lớp chưa được phân chia rõ ràng. Tuy nhiên, họ cũng nhấn mạnh rằng, việc áp dụng những cách hiểu về xã hội hiện đại vào những khám phá khảo cổ như ở Başur Höyük là điều không nên.
Những khám phá mới này cho thấy bức tranh về xã hội cổ đại phức tạp hơn nhiều so với những gì chúng ta từng nghĩ. Các nhà nghiên cứu nhận định rằng, có lẽ không có một con đường phát triển đơn giản từ xã hội nhỏ, bình đẳng sang xã hội lớn, phân chia giai cấp. Thay vào đó, những hình thức bất bình đẳng và quyền lực, bao gồm cả quyền lực của các vị vua, có thể đã xuất hiện từ rất sớm và dần dần lan rộng ra toàn xã hội.
Phát hiện này mở ra một góc nhìn mới về xã hội cổ đại và là một bước tiến quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về quá trình hình thành các tầng lớp xã hội trong thời kỳ đồ đồng.
Andrew Paul là nhà báo chuyên về khoa học và công nghệ của Popular Science (PopSci). Bài viết được đăng trên PopSci vào ngày 01/04/2025.
Popular Science là tạp chí khoa học nổi tiếng của Mỹ, được xuất bản từ năm 1872. Tạp chí cung cấp thông tin về các phát minh, nghiên cứu và tiến bộ trong các lĩnh vực như công nghệ, sinh học, vũ trụ học và môi trường, với cách tiếp cận dễ hiểu, giúp người đọc phổ thông tiếp cận kiến thức khoa học một cách sinh động và hấp dẫn.
Biên dịch: Thu Hoài
