Các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm các liệu pháp loại bỏ amyloid trên một nhóm người có đột biến gen hiếm, khiến họ gần như chắc chắn sẽ phát triển bệnh Alzheimer.
Nghiên cứu mặc dù nhỏ, chỉ gồm một vài chục người tham gia – là một phần tiếp theo của một thử nghiệm ngẫu nhiên có đối chứng, trong đó không tìm thấy lợi ích đáng kể đối với những người dùng một trong hai liệu pháp giảm amyloid, so với nhóm giả dược. Phần mở rộng của nghiên cứu không có nhóm đối chứng giả dược và có thể bị ảnh hưởng bởi những sai lệch quan trọng, vì vậy các chuyên gia bên ngoài cho rằng kết quả, mặc dù ấn tượng, cần được giải thích thận trọng. Đây là một phần trong nỗ lực nghiên cứu có tên Mạng Alzheimer Di Truyền Chiếm Ưu (Dominantly Inherited Alzheimer’s Network, DIAN). Tuy nhiên, những người tham gia nghiên cứu thích gọi mình bằng một cái tên khác.
“Chúng tôi thích gọi mình là X-Men vì chúng tôi là những người đột biến, đang cố gắng cứu thế giới khỏi bệnh Alzheimer,” nói Marty Reiswig đến từ Denver, người đã tham gia thử nghiệm từ năm 2010.
Nghiên cứu mới, được công bố vào thứ Tư trên tạp chí Lancet Neurology, phát hiện rằng nguy cơ xuất hiện triệu chứng đã giảm một nửa đối với một nhóm nhỏ gồm 22 bệnh nhân chưa có vấn đề về trí nhớ hoặc suy nghĩ và đã dùng thuốc giảm amyloid có tên gantenerumab trong trung bình tám năm. Kết quả đạt được ý nghĩa thống kê trong một phần phân tích nhưng không trong các phần khác, khiến các chuyên gia bên ngoài cảm thấy bối rối, khi họ khó có thể hiểu được các phát hiện phức tạp này.
“Mặc dù nghiên cứu này không chứng minh chắc chắn rằng sự khởi phát của bệnh Alzheimer có thể bị trì hoãn và sử dụng một loại thuốc có thể không có sẵn, kết quả này là một tín hiệu khoa học đầy hứa hẹn,” Dr. Tara Spires-Jones, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Não bộ tại Đại học Edinburgh, cho biết trong một tuyên bố gửi tới giới truyền thông. Bà không tham gia nghiên cứu này. Các tác giả nghiên cứu tin rằng nếu bệnh nhân bắt đầu điều trị sớm và duy trì đủ lâu, điều này có thể trì hoãn sự phát triển của bệnh – có thể kéo dài nhiều năm.
Đây là "dữ liệu đầu tiên cho thấy có khả năng trì hoãn đáng kể sự khởi phát và tiến triển của triệu chứng,” theo tác giả nghiên cứu, Dr. Eric McDade, giáo sư thần kinh học tại Đại học Washington ở St. Louis.
McDade cho biết nghiên cứu này có dữ liệu kéo dài lâu nhất cho bất kỳ bệnh nhân nào bắt đầu sử dụng thuốc sinh học giảm amyloid khi họ vẫn chưa có triệu chứng.
“Chúng tôi nghĩ rằng có thể có sự trì hoãn trong khởi phát ban đầu, có thể kéo dài nhiều năm, và sau đó đối với những người có một số triệu chứng nhẹ, ngay cả tốc độ tiến triển cũng giảm khoảng một nửa,” ông nói. Tuy nhiên, thành tựu của kết quả mong đợi này đi kèm với sự lạc quan nhưng cũng có sự hoảng loạn. Nhóm nghiên cứu cho biết các cuộc họp để xem xét nguồn tài trợ của họ từ Viện Sức khỏe Quốc gia đã bị hủy bỏ hai lần. Khoản tài trợ của họ cần phải được xem xét trước khi họ có thể được giới thiệu vào cuộc họp hội đồng, nơi các quyết định tài trợ được đưa ra. Nếu khoản tài trợ của họ bỏ lỡ cuộc họp hội đồng vào tháng Năm, tiền cho nghiên cứu, đã bắt đầu từ năm 2008, có thể sẽ cạn kiệt.
“Chúng tôi đang ở trong một vị trí rất khó khăn và các bệnh nhân cũng vậy,” McDade nói.
Bệnh nhân có thể mất quyền tiếp cận với các thuốc nghiên cứu, đặc biệt là nếu họ ở những quốc gia mà thuốc chưa được phê duyệt. Nếu bệnh nhân không thể tiếp tục dùng thuốc, các nhà nghiên cứu có thể sẽ không bao giờ biết được lợi ích có bền vững không hoặc không thể trả lời các câu hỏi quan trọng như thuốc có hiệu quả nhất đối với ai. Việc giữ nhóm bệnh nhân đã dùng thuốc amyloid lâu nhất là “cực kỳ quan trọng,” McDade nói.
Các nghiên cứu dài hạn bắt đầu có những kết quả đầy hứa hẹn
Vào những năm 1980, các nhà khoa học nghiên cứu não của những bệnh nhân Alzheimer qua giải phẫu đã phát hiện những mảng bám dính từ protein beta amyloid và các đám rối độc hại từ protein tau, gây tắc nghẽn não bộ. Họ tin rằng việc loại bỏ những protein này có thể làm chậm hoặc thậm chí đảo ngược bệnh Alzheimer, và bắt đầu tìm kiếm các phương pháp điều trị có thể thực hiện điều đó.
Trong nhiều thập kỷ qua, các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm một loạt các loại thuốc sinh học có khả năng nhận diện và loại bỏ beta amyloid, tuy nhiên phần lớn đều không mang lại kết quả khả quan.
Trong các thử nghiệm lâm sàng giai đoạn cuối với hơn 1.800 bệnh nhân mắc Alzheimer giai đoạn đầu, một trong những loại thuốc, gantenerumab, đã làm chậm sự tiến triển của các triệu chứng so với giả dược, nhưng kết quả này không đủ mạnh để đạt được ý nghĩa thống kê, nghĩa là có thể chỉ là do may mắn. Thuốc này vì vậy được xem là thất bại. Trong khi đó, hai loại thuốc tương tự - lecanemab (Leqembi) và donanemab (Kisunla) - đã được FDA phê duyệt để điều trị cho những người mắc Alzheimer với triệu chứng nhẹ.
Cả hai liệu pháp này đều đắt đỏ, có thể gây sưng não và trong các thử nghiệm lâm sàng, chúng đã làm chậm tiến triển triệu chứng trong vài tháng so với giả dược. Tuy nhiên, lợi ích khiêm tốn của chúng khiến một số bác sĩ và bệnh nhân không mấy mặn mà.
Các nhà nghiên cứu thử nghiệm gantenerumab trên những người có đột biến gen gây Alzheimer trong chương trình DIAN đã được FDA cho phép tiếp tục sử dụng thuốc này lâu dài. Khi không thể tiếp tục sử dụng gantenerumab, nhóm nghiên cứu đã chuyển sang sử dụng lecanemab.
Sue, một người tham gia nghiên cứu tại Texas, đã sử dụng gantenerumab từ năm 2012. Cô gia nhập nghiên cứu ngay sau khi phát hiện mình và ba trong số năm anh chị em có đột biến gen khiến họ gần như chắc chắn sẽ mắc Alzheimer khởi phát sớm. Trong số sáu người con của gia đình cô, hai anh trai và hai chị gái có đột biến này, trong khi một anh trai không có và một anh trai khác không muốn xét nghiệm nhưng không có triệu chứng. Hai anh trai và một chị gái của cô đã có triệu chứng khi khoảng 57 tuổi, còn Sue, là người trẻ nhất trong gia đình, vẫn chưa có dấu hiệu bệnh dù đã 61 tuổi.
“Tôi vẫn ổn. Tôi hoàn toàn ổn,” Sue nói, yêu cầu chỉ tiết lộ tên đầu để bảo vệ các thành viên trong gia đình cũng có thể mang đột biến gen này.
Các anh trai của cô, những người bắt đầu dùng thuốc sau khi có triệu chứng, không thu được nhiều lợi ích như Sue.
Khi tham gia nghiên cứu 13 năm trước, Sue hy vọng sẽ đóng góp vào sự hiểu biết về bệnh Alzheimer. Cô đã trải qua 40 lần chụp MRI, 30 lần chụp PET và hơn một chục lần chọc dò tủy sống để lấy dịch tủy. Các xét nghiệm cho thấy khả năng suy nghĩ và chức năng não của cô đều bình thường. Cô còn đạt điểm cao nhất trong trò chơi Đánh vần của New York Times mỗi ngày.
"Tôi vẫn cảm thấy, về cơ bản, tôi làm việc này để giúp khoa học, nhưng đến lúc này, nó thực sự đang giúp tôi," cô nói. "Tôi tin chắc điều đó."
Sue tin rằng các thuốc đã giúp trì hoãn Alzheimer của cô khoảng bốn năm. Khi bệnh này di truyền trong gia đình, cô tin rằng có độ tuổi cụ thể khi mọi người bắt đầu suy giảm, và thuốc đã giúp đẩy lùi mốc thời gian đó.
Sau khi chứng kiến các anh trai bắt đầu suy giảm, cô đã hợp tác với một nhà tư vấn tài chính để tiết kiệm và lên kế hoạch nghỉ hưu sớm. Hiện nay, Sue vẫn làm việc bán thời gian.
Những tia hy vọng mới
Trong nghiên cứu này, các nhà khoa học đã tuyển chọn các thành viên của DIAN có chức năng nhận thức bình thường hoặc chỉ xuất hiện triệu chứng nhẹ, và những người thuộc nhóm có khả năng phát triển Alzheimer trong khoảng thời gian từ 15 năm trước đến 10 năm sau khi bệnh dự kiến sẽ được chẩn đoán.
Các nhà nghiên cứu đã ước tính tuổi chẩn đoán dựa trên độ tuổi khi các thành viên khác trong gia đình bắt đầu xuất hiện triệu chứng. Trong giai đoạn đầu của nghiên cứu, các tham gia viên được phân ngẫu nhiên dùng gantenerumab, một loại thuốc giảm amyloid khác gọi là solanezumab, hoặc giả dược. Nghiên cứu này diễn ra từ cuối năm 2012 đến đầu năm 2019.
Cuối nghiên cứu đó, các nhà khoa học đã cho phép những người tham gia hoàn thành nghiên cứu tiếp tục sử dụng gantenerumab với liều lượng tăng dần trong ba năm. Phần mở rộng nghiên cứu này được thực hiện tại 18 địa điểm thử nghiệm lâm sàng ở bảy quốc gia. Tuy nhiên, vào năm 2023, nhà tài trợ của thuốc, Roche, đã ngừng phát triển gantenerumab sau khi kết quả nghiên cứu không đạt kỳ vọng, khiến việc thuốc này được FDA phê duyệt trở nên khó khả thi.
Kết quả của phần mở rộng nghiên cứu này được công bố vào thứ Tư, trong đó tất cả 73 người tham gia tiếp tục liệu pháp này đều biết mình đang sử dụng thuốc. Những người tham gia nghiên cứu sử dụng gantenerumab, dù là trong phần thử nghiệm mù đôi có đối chứng giả dược hay trong phần mở rộng công khai, đều có những cải thiện khiêm tốn.
Tỷ lệ phát triển triệu chứng giảm khoảng 20%, nhưng kết quả này không đủ mạnh để có ý nghĩa thống kê. Tuy nhiên, đối với 22 người đã sử dụng gantenerumab lâu nhất — trung bình 8 năm — lợi ích thu được lớn hơn và có phần có ý nghĩa thống kê. Thuốc đã giúp giảm nguy cơ triệu chứng gần một nửa so với những người trong nhóm quan sát, nơi các nhà nghiên cứu chỉ theo dõi quá trình tiến triển của bệnh mà không can thiệp điều trị.
Reiswig, giống như nhiều thành viên trong gia đình anh, mang đột biến gen presenilin-2, khiến não của anh sản xuất quá mức mảng amyloid. Những người thân trong gia đình anh mang đột biến này bắt đầu có triệu chứng Alzheimer từ 47 đến 50 tuổi. Reiswig hiện 46 tuổi.
“Tôi đang đứng trước nguy cơ trực tiếp,” anh chia sẻ.
Cha của anh cũng tham gia vào DIAN trong nhóm quan sát, nhưng không bắt đầu thử nghiệm thuốc vì nghĩ rằng ông đã quá yếu để có thể nhận được lợi ích. Ông qua đời vì Alzheimer vào năm 2019, khi 66 tuổi.
“Đó là tuổi rất lớn đối với gia đình chúng tôi,” Reiswig nói.
Trong nhiều năm, Reiswig đã từ chối tìm hiểu xem liệu mình có mang đột biến này hay không, nhưng cuối cùng anh đã làm xét nghiệm vào năm 2020. Khi biết mình mang đột biến, anh chia sẻ, "Tôi đã đấm vào gối và khóc rất nhiều. Đó là ngày tồi tệ nhất trong đời tôi."
Tuy nhiên, “Cuối cùng, bạn sẽ hết nước mắt,” anh nói. Cả anh và vợ quyết định, “Chúng tôi sẽ sống hết mình,” vì anh không biết còn bao nhiêu năm hạnh phúc phía trước sau tuổi 47.
Reiswig bắt đầu tham gia nhóm sử dụng solanezumab trong nghiên cứu và sau đó chuyển sang gantenerumab trong phần mở rộng. Anh chưa thấy triệu chứng nào, nhưng cũng không biết liệu mình có thực sự nhận được lợi ích từ thuốc hay không.
Cần thêm nhiều nghiên cứu
Các nhà nghiên cứu không tham gia vào nghiên cứu này cho biết, mặc dù đây là một nghiên cứu nhỏ và không có nhóm đối chứng giả dược, và dữ liệu vẫn còn sơ bộ, nhưng kết quả vẫn đáng chú ý.
“Trong bối cảnh tất cả những gì chúng ta đã học được về giá trị của việc loại bỏ amyloid trong bệnh Alzheimer (AD) thể phát sinh, dữ liệu này thực sự mang lại hy vọng,” Tiến sĩ Paul Aisen, giám đốc Viện Nghiên cứu Điều trị Alzheimer tại Đại học Nam California, chia sẻ qua email.
Aisen đã từng dẫn dắt một nghiên cứu thử nghiệm solanezumab trên những người có amyloid trong não nhưng chưa xuất hiện triệu chứng. Nghiên cứu này không cho thấy lợi ích rõ ràng khi sử dụng thuốc so với giả dược, sau hơn bốn năm điều trị.
Aisen cho rằng nghiên cứu của ông không thành công vì thử nghiệm một loại thuốc thế hệ đầu tiên không loại bỏ amyloid mạnh mẽ như các loại thuốc mới hơn.
Hiện tại, ông đang dẫn dắt một nghiên cứu khác thử nghiệm lecanemab trên những bệnh nhân không có triệu chứng. Vì quá trình điều trị dài là cần thiết để quan sát kết quả ở giai đoạn này của bệnh, Aisen cho biết nhóm nghiên cứu sẽ không có kết quả cho đến năm 2028 hoặc 2029.
“Còn rất nhiều việc phải làm, và các nghiên cứu lớn khác đang được triển khai,” ông viết.
Một số chuyên gia khác cho rằng kết quả từ nghiên cứu này khá khó giải thích, do có thể tồn tại những thiên lệch trong nhóm đối tượng tham gia.
“Tôi không nghĩ đây là một tín hiệu rõ ràng rằng liệu pháp này đang có tác dụng,” Tiến sĩ Michael Greicius, giáo sư thần kinh học tại Đại học Stanford, chia sẻ. Ông không tham gia vào nghiên cứu nhưng đã đưa ra nhận xét về kết quả.
Greicius giải thích rằng rất khó để so sánh nhóm 22 người tiếp tục dùng gantenerumab với những người trong nhóm quan sát, vì những người trong phần mở rộng này chỉ được phép tham gia nếu họ hoàn thành thử nghiệm giả dược. Những người bỏ cuộc trong thử nghiệm giai đoạn 3 không đủ điều kiện tham gia, điều này có nghĩa là những người tham gia phần mở rộng phải có sức khỏe tốt hơn và tình trạng bệnh ổn định ngay từ ban đầu.
“Đây là những yếu tố cần phải cân nhắc,” Greicius nhấn mạnh.
Ông cũng lưu ý rằng dữ liệu biomarker trong nghiên cứu cho thấy, khi các nhà khoa học tăng liều thuốc, họ đã loại bỏ được nhiều amyloid hơn từ não.
Tuy nhiên, các dữ liệu biomarker khác lại không rõ ràng. Ví dụ, các kết quả từ chụp PET không cho thấy sự thay đổi đáng kể trong lượng protein tau trong não, ngay cả sau khi điều trị kéo dài.
Nếu thực sự có tác dụng, Greicius cho rằng hiệu quả này có thể không lâu dài. "Mọi người vẫn đang tiếp tục tiến triển, mặc dù tốc độ chậm hơn nhóm đối chứng," ông nói.
Mặc dù dữ liệu này còn nhiều sự không chắc chắn – hoặc có thể chính vì sự không chắc chắn này – Greicius cho rằng đây chính là lúc quan trọng để tiếp tục nghiên cứu.
“Đây là một nhóm nghiên cứu vô cùng quý giá,” ông nói. “Việc tiếp tục theo dõi nhóm này trong quá trình điều trị có thể cung cấp chứng cứ mạnh mẽ nhất để kiểm chứng giả thuyết về amyloid. Nó sẽ cung cấp những chứng cứ quan trọng, dù là ủng hộ hay phản bác giả thuyết này. Điều này cần được ưu tiên trong việc duy trì tài trợ nghiên cứu.”
Reiswig cho rằng sẽ là một thảm họa nếu nghiên cứu phải dừng lại vì thiếu tài trợ.
“Cá nhân tôi rất sợ điều đó. Nếu tôi bị ngừng sử dụng thuốc cứu sống và phải chờ đợi đến khi triệu chứng xuất hiện và phải đối mặt với sự tiến triển của bệnh bằng Kisunla hoặc Leqembi, đó sẽ là một nỗi ám ảnh,” anh chia sẻ.
Anh cho biết, anh và những người tham gia nghiên cứu DIAN khác đã cống hiến nhiều thập kỷ cuộc đời để phục vụ cho nghiên cứu, phát triển phương pháp điều trị, nhưng sau đó có thể bị từ chối các phương pháp điều trị mà họ đã giúp thử nghiệm.
“Thật sự, điều này cảm thấy như một sự bất công lớn,” anh nói. “Chúng ta đang rất gần với việc ngăn chặn căn bệnh bi thảm và đắt đỏ nhất thế giới.”
Brenda Goodman là biên tập tại CNN. Bài viết được đăng trên CNN ngày 20/03/2025.
CNN International là phiên bản quốc tế của CNN, chuyên cung cấp tin tức, phân tích và các chương trình truyền hình từ khắp nơi trên thế giới. Được biết đến với các bản tin nóng hổi về các sự kiện quốc tế, chính trị, kinh doanh, thể thao, văn hóa, và giải trí, CNN International mang đến một cái nhìn toàn diện và chi tiết về những vấn đề quan trọng toàn cầu. Với mạng lưới phóng viên và biên tập viên ở nhiều quốc gia, CNN International cung cấp thông tin cập nhật liên tục và đa dạng, phục vụ cho khán giả toàn cầu.
Biên dịch: Hà Linh
