Chúng ta có thể chứng kiến sự gia tăng lên tới 10,8 triệu ca HIV mới trong vòng 5 năm tới nếu các đợt cắt giảm tài trợ quốc tế cho HIV được thực hiện theo kế hoạch.
Sự gia tăng này ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình sẽ dẫn đến thêm 2,9 triệu ca tử vong liên quan đến HIV vào năm 2030.
Những con số đáng lo ngại này đến từ một nghiên cứu mô phỏng được công bố vào ngày 26 tháng 3 trên tạp chí The Lancet HIV. Các nhà nghiên cứu muốn phân tích tác động của việc cắt giảm tài trợ quốc tế cho các chương trình HIV/AIDS, những chương trình này có vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa lây truyền và giảm thiểu tử vong liên quan đến HIV.
Tính đến tháng 2 năm 2025, năm nhà tài trợ lớn nhất — Hoa Kỳ, Vương quốc Anh, Pháp, Đức và Hà Lan — đã thông báo cắt giảm đáng kể viện trợ nước ngoài, đe dọa đến các chương trình HIV toàn cầu. Nghiên cứu dự báo cách thức những cắt giảm này sẽ tác động đến các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (LMICs), nơi từ năm 2015 đã phụ thuộc vào các nguồn tài trợ quốc tế cho 40% kinh phí các chương trình HIV.
"Những phát hiện này là một lời nhắc nhở nghiêm túc rằng tiến bộ trong cuộc chiến chống HIV không phải là điều hiển nhiên. Nó là kết quả của một ý chí chính trị kiên định và sự đầu tư bền bỉ," Tiến sĩ Ali Zumla, giáo sư bệnh truyền nhiễm và y tế quốc tế tại Đại học College London, người không tham gia vào nghiên cứu, cho biết.
Tuy nhiên, ông cũng khẳng định: "Sự gia tăng dự báo về các ca nhiễm và tử vong không phải là điều không thể tránh khỏi; đó là hậu quả của những quyết định mà chúng ta đang đưa ra ngày hôm nay." Tiến sĩ Zumla chia sẻ với Live Science: "Nếu các cắt giảm tài trợ này tiếp tục, chúng ta sẽ đánh mất hàng thập kỷ tiến bộ mà mình đã nỗ lực đạt được, để lại hàng triệu người dễ bị tổn thương và khiến các mục tiêu phòng chống HIV toàn cầu ngày càng xa vời."
Cắt giảm viện trợ HIV chưa từng có: Nguy cơ gia tăng ca nhiễm và tử vong
Đến năm 2023, năm nhà tài trợ chính đã cung cấp hơn 90% tài trợ quốc tế cho các chương trình HIV, với Hoa Kỳ đóng góp hơn 72% tổng số. Các nhóm dân cư có nguy cơ cao mắc HIV, bao gồm người tiêm chích ma túy, nam giới quan hệ tình dục với nam giới, nữ mại dâm và khách hàng của họ, cũng như người chuyển giới và những người có bản dạng giới đa dạng, đặc biệt phụ thuộc vào các nguồn tài trợ quốc tế này để tiếp cận các dịch vụ phòng ngừa và xét nghiệm HIV.
Phần lớn tài trợ từ Hoa Kỳ đến từ Kế hoạch Khẩn cấp của Tổng thống về Cứu trợ AIDS (PEPFAR), được thực hiện chủ yếu bởi Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID). Tuy nhiên, PEPFAR và USAID đã phải đối mặt với một đợt tạm dừng tài trợ chưa từng có và giảm biên chế vào tháng 1, theo sắc lệnh hành pháp của Tổng thống Donald Trump.
Sau đó, PEPFAR nhận được sự miễn trừ tạm thời để tiếp tục một số dịch vụ, bao gồm điều trị bằng thuốc kháng virus (ART), những loại thuốc ngăn ngừa HIV phát triển thành AIDS. ART cần phải được sử dụng đều đặn, nếu không virus sẽ tái phát.
"Việc triển khai rộng rãi liệu pháp kháng virus, được tài trợ từ các nguồn quốc tế, đã góp phần quan trọng vào việc giảm số ca tử vong liên quan đến AIDS ở các quốc gia có thu nhập thấp," Justin Parkhurst, phó giáo sư chính sách sức khỏe toàn cầu tại Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London, không tham gia nghiên cứu, cho biết.
ART cũng làm giảm tỷ lệ lây nhiễm mới bằng cách ức chế virus trong cơ thể người nhiễm HIV, từ đó ngăn ngừa sự lây truyền, ông nói với Live Science qua email. Tuy nhiên, mặc dù có sự miễn trừ, các dịch vụ của PEPFAR vẫn chưa được khôi phục như bình thường, vì miễn trừ không kích hoạt tài trợ ngay lập tức cho các chương trình đủ điều kiện và nhiều phòng khám đã đóng cửa khi quyết định này được công bố. Hiện nay, tương lai của PEPFAR sau khi miễn trừ hết hạn vẫn còn rất mơ hồ.
Sau Hoa Kỳ, các quốc gia tiếp theo là Vương quốc Anh, Pháp, Đức và Hà Lan là những nhà tài trợ lớn cho các chương trình HIV quốc tế. Tuy nhiên, đến tháng 2 năm 2025, mỗi quốc gia này cũng đã thông báo giảm đáng kể viện trợ nước ngoài — "và có thể sẽ còn nhiều đợt cắt giảm nữa," các tác giả nghiên cứu viết.
Dựa trên các dự báo về các đợt cắt giảm từ năm nhà tài trợ chính, các nhà nghiên cứu đã áp dụng mô hình toán học để dự đoán tỷ lệ ca nhiễm mới và tử vong do HIV. Họ đã tập trung vào 26 quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (LMICs), nơi nhận 49% tổng viện trợ HIV quốc tế và 54% viện trợ từ PEPFAR. Sau đó, họ đã sử dụng dữ liệu từ các quốc gia này để suy rộng ra toàn bộ LMICs trên toàn cầu.
Cắt giảm tài trợ có thể "làm đảo ngược gần như tất cả những tiến bộ đạt được từ năm 2000"
Các nhà nghiên cứu đã xem xét nhiều kịch bản trong mô hình của họ. Kịch bản đầu tiên – “giữ nguyên hiện trạng” – được sử dụng làm cơ sở, dự báo tỷ lệ ca nhiễm và tử vong nếu mức tài trợ cho HIV hiện tại được duy trì trong giai đoạn 2025-2030, thay vì bị cắt giảm. Trong kịch bản này, các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (LMICs) sẽ đối mặt với hơn 1,8 triệu ca nhiễm mới và hơn 720.000 ca tử vong liên quan đến HIV.
Trong kịch bản tồi tệ nhất mà nhóm nghiên cứu xem xét, toàn bộ tài trợ từ PEPFAR bị ngừng vô thời hạn vào ngày 20 tháng 1 năm 2025 và không có nguồn tài trợ thay thế nào xuất hiện để lấp đầy khoảng trống đó. Đồng thời, các nguồn tài trợ quốc tế khác không thuộc PEPFAR cũng bị cắt giảm. Kịch bản này dẫn đến ước tính có thêm 10,8 triệu ca nhiễm mới và 2,9 triệu ca tử vong so với hiện trạng.
Điều này chỉ ra rằng "số ca nhiễm mới vào năm 2026 có thể quay lại mức của năm 2010, và đến năm 2030, số ca nhiễm mới có thể vượt quá các ước tính lịch sử," các tác giả nghiên cứu cảnh báo. "Trong kịch bản tồi tệ nhất, nếu tài trợ từ PEPFAR bị ngừng hoàn toàn và không có cơ chế thay thế tương đương, sự gia tăng tỷ lệ nhiễm HIV có thể làm đảo ngược gần như tất cả tiến bộ đã đạt được từ năm 2000."
Kịch bản này sẽ ảnh hưởng đặc biệt nghiêm trọng đến khu vực châu Phi cận Sahara (SSA) – trong số tám quốc gia SSA được đưa vào phân tích, sáu quốc gia nhận hơn 40% tài trợ HIV của họ từ PEPFAR. Trẻ em trong khu vực này có thể chứng kiến sự gia tăng nhiễm HIV gần gấp ba lần, các tác giả dự đoán.
Ngoài SSA, những nhóm dân cư dễ bị tổn thương khác, như gái mại dâm, sẽ phải chịu tác động nặng nề hơn so với dân số chung, với tỷ lệ ca nhiễm gia tăng cao gấp sáu lần so với các nhóm dân số khác, theo dữ liệu nghiên cứu.
Nhóm nghiên cứu cũng đã thử nghiệm một kịch bản ít nghiêm trọng hơn, mô phỏng tình huống nếu các nguồn tài trợ mới lấp đầy khoảng trống mà PEPFAR để lại. Trong kịch bản này, họ giả định rằng khoảng trống có thể được lấp đầy một phần vào năm 2026 và hoàn toàn vào năm 2027. Nếu điều này xảy ra, số ca nhiễm mới sẽ giảm xuống còn 4,4 triệu và số ca tử vong thêm là 770.000 trong suốt năm năm.
Mặc dù việc lấp đầy khoảng trống của PEPFAR sẽ giảm thiểu phần nào tác động, nhưng sự mất mát tài trợ đột ngột vẫn sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng, theo nghiên cứu.
"Mô hình này chỉ ra khả năng xảy ra những hậu quả tàn khốc nếu ngừng tài trợ quốc tế đột ngột, không báo trước, trong nỗ lực ngăn chặn AIDS như một mối đe dọa sức khỏe cộng đồng toàn cầu," Tiến sĩ Catherine Hankins, giáo sư về sức khỏe toàn cầu và sức khỏe cộng đồng tại Đại học McGill (Canada), người không tham gia nghiên cứu, chia sẻ trong một email gửi Live Science.
Cắt giảm tài trợ có thể gây ảnh hưởng kéo dài trong nhiều thập kỷ
Theo các tác giả nghiên cứu, ngay cả khi khoảng trống tài trợ của PEPFAR được lấp đầy trong vòng hai năm, những hậu quả của việc cắt giảm tài trợ vẫn sẽ tiếp tục kéo dài trong nhiều thập kỷ. Họ ước tính sẽ cần từ 20 đến 30 năm tài trợ ở mức độ của năm 2024 để có thể chấm dứt AIDS như một mối đe dọa sức khỏe cộng đồng.
Các mục tiêu đầy tham vọng mà UNAIDS đặt ra nhằm chấm dứt mối đe dọa AIDS vào năm 2030. Các xu hướng HIV lịch sử cũng chỉ ra rằng nhiều quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (LMICs) được đề cập trong nghiên cứu này có thể đạt được mục tiêu của mình vào khoảng năm 2036, nếu mức tài trợ vẫn duy trì như trước đây, các tác giả nghiên cứu viết.
"Nghiên cứu này là một lời cảnh báo nghiêm túc rằng việc ngừng đột ngột các chương trình có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với sinh mạng con người," Parkhurst cho biết. "Ngay cả với những người tin rằng Hoa Kỳ và các chính phủ khác nên giảm viện trợ nước ngoài trong lĩnh vực này, vẫn có thể lập kế hoạch cắt giảm một cách cẩn trọng, để không gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho hàng triệu người trên thế giới, những người hiện đang phụ thuộc vào các phương pháp điều trị này."
Nghiên cứu chỉ ra rằng nếu sự ngừng đột ngột này có thể được tránh, nhiều mạng sống có thể được cứu.
Các nhà nghiên cứu đã phân tích trường hợp PEPFAR được khôi phục hoặc "được thay thế tương đương" và ước tính rằng sẽ có thêm từ 70.000 đến 1,73 triệu ca nhiễm mới và từ 5.000 đến 61.000 ca tử vong mới so với hiện trạng. Những ước tính này giả định rằng các nguồn tài trợ quốc tế khác vẫn sẽ bị giảm, nhưng các quốc gia sẽ có khả năng bù đắp một phần các khoản thiếu hụt từ nguồn trong nước.
Tuy nhiên, nghiên cứu cũng lưu ý rằng có những hạn chế nhất định, chẳng hạn như sự không thể dự đoán của quỹ tài trợ HIV và sự không rõ ràng trong việc cắt giảm tài trợ trong tương lai. Nghiên cứu cũng không tính đến các thay đổi hành vi có thể giúp ngăn ngừa sự lây truyền HIV sau các đợt cắt giảm tài trợ, và chỉ bao gồm 26 quốc gia, điều này có thể không đại diện đầy đủ cho tất cả các LMIC trên toàn cầu.
Dù vậy, các nhà nghiên cứu cho rằng, nếu có bất kỳ điều gì, những hạn chế này có thể khiến mô hình đánh giá thấp tác động thực sự của việc cắt giảm tài trợ, thay vì phóng đại chúng.
"Điều quan trọng bây giờ là phải theo dõi sát sao tỷ lệ tử vong do AIDS và tỷ lệ nhiễm HIV, đồng thời nhanh chóng đảo ngược các đợt cắt giảm, giảm thiểu các tác động tiêu cực và xây dựng các chiến lược tài trợ mới để ngăn ngừa thêm những đau khổ," Tiến sĩ Hankins cho biết.
Emily Cooke, Nicoletta Lanese là những biên tập viên tại Live Sciene. Bài viết được đăng trên Live Science ngày 27/03/2025.
LiveScience là một trang web tin tức và thông tin khoa học nổi tiếng, chuyên cung cấp các bài viết về nhiều lĩnh vực khác nhau như y học, tâm lý học, môi trường, công nghệ, không gian, và nhiều chủ đề khoa học khác.
Biên dịch: Hà Linh
